معرفی زیورآلات ایران باستان در دوره‌های مختلف

یافته‌های باستان شناسی و تاریخ‌نگاری نشان می‌دهد زیورآلات در ایران به عنوان عناصری از تاریخ و هویت ملی شناخته می‌شوند. با رویکرد تاریخی، ارتباط میان زیورآلات و سبک زندگی مردم در دوره‌های مختلف تاریخی بررسی می‌شود. زیورآلات در هنر، فرهنگ و زندگی روزمره‌ی همه دوره‌های تاریخی جای خود را داشته و از این رو درک ارزش زیورآلات در ایران باستان و تاثیرات آن در جوامع مختلف تاریخی ضروری است.

در این مطلب سعی داریم به بررسی رویکردها جامعه ایرانی در مقابل زیور‌آلات و جواهرات در دوره‌های مختلفی تاریخی بپردازیم و روند پیشرفت و گسترش تولید و استفاده از زیورآلات ایران باستان را در تاریخ مطالعه کنیم.

تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران باستان

نشانه‌ّهای زیادی از ساخت و استفاده زیورآلات در حکومت‌ها و دوره‌های مختلف در بین آثار تاریخی مشاهده می‌شود. زیورآلات سنتی ایران نقش و نگارهای زیبا و خاصی را در برداشته است و امروزه بسیاری از آن‌ها به عنوان شیء عتیقه در موزه‌های سراسر جهان نگهداری می‌شود. برای ساخت این زیورآلات از موادی مثل طلا، مس، نقره و سنگ‌های براق استفاده شده است. کشور ایران از دیرباز صاحب معادن سنگی و فلزی مختلف بوده است و به همین علت در آثار فرهنگی به جا مانده از گذشته، تعداد زیادی از وسایل تزئینی و زیور‌آلات وجود دارد که با استفاده از سنگ‌ها و فلزات گران‌بها ساخته شده‌اند.

از طرفی ایران به دلیل برخورداری از تاریخ کهن و تمدن تحسین‌برانگیز، همیشه در نوآوری و امور اجتماعی پیشرو بوده است. به همین دلیل توجه به زیبایی و اجسام جذاب جزو خصوصیات تمدن ایرانی است که باعث شده امروزه تمدن ایران باستان به عنوان یکی از خواستگاه‌های ساخت زیورآلات و جواهر شناخته شود.

به طور کل می‌توان تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران را به دو بخش قبل و بعد از اسلام تقسیم کرد: ایران قبل از اسلام و ایران بعد از اسلام.

تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران قبل از اسلام

از دو هزار سال پیش از میلاد مسیح، ایرانیان با بهره‌گیری از مهره‌های رنگی و فلزاتی همچون مس دستبندها، گردنبندها، پابندها و قطعات مختلف دیگری می‌ساختند که برای مردان و زنان قابل استفاده بود. در گذشته زیورآلات توسط مردان نیز استفاده می‌شد اما امروز بانوان مخاطبان اصلی این صنعت هستند.

زیورآلات باستانی دوره هخامنشیان

در دوره هخامنشیان زیورآلات با توجه به سنت‌ها و آیین‌های باستانی و مذهبی ساخته می‌شد. بسیاری از این قطعات در قالب بازوبند، دستبند، پلاک، انگشتر، شمسه و … کشف شده است یا آثار آن در نگاره‌ها و حکاکی‌های بجا مانده از آن دوران قابل مشاهده است. در این دوره توجه ویژه‌ای به سنگ‌های گران‌بها شد. همچنین در زمان هخامنشیان کوروش کبیر برای اولین بار سکه طلا را ضرب کرد که با نام داریک در تاریخ ثبت شد. تا قبل از این دوره از سکه‌های مسی و نقره برای تبادل ارزش استفاده می‌شد.

هم‌چنین می‌توانید این نوشته را بخوانید: تاریخچه طلا و کشف سکه

زیورآلات و جواهرات دوره اشکانی

در این دوره طراحی‌های باشکوه‌تر و زیباتر شد. ساخت زیورآلات در دوره اشکانیان توسعه یافت و اجسام کوچک اهمیت زیادی پیدا کردند. همچنین از زیور‌آلات برای تزئین فضا نیز استفاده شد و علاقه پارتیان به درخشان سازی، باعث ساخت قطعاتی شد که همچنان از درخشندگی بالایی برخوردارند. نمونه‌های انگشتر دوره اشکانیان جزئیات و پرداخت بسیار دقیقی دارند.

جواهرات و زیورآلات دوره ساسانی

این دوره را می‌توان به عنوان سرآمد تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران قبل از اسلام دانست. در زمان ساسانیان مواد مختلفی به عرصه ساخت زیورآلات اضافه شدند و طلا به عنوان اصلی‌ترین بخش جواهرات و زیورآلات جلوه زیبایی به قطعات ساخته شده در این دوره داد. علاقه شدید پادشاهان به استفاده از زیورآلات طلا و تلفیق طلا با سنگ‌های قیمتی از دیگر دلایل رشد صنعت زیورآلات ایران باستان در دوره ساسانیان بوده است.

تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران بعد از اسلام

پس از فتح ایران به دست مسلمانان، هنرهای مختلف نیز تحت تاثیر اسلام قرار گرفت. در حقیقت علاوه بر تلفیق هنر ایران و اسلامی، آداب و رسوم مسلمانان و اعراب نیز نقش مهمی در تعیین مسیر هنرمندان این دوره داشت. بسیاری از زیورآلات و جواهرات برای مدح و ستایش افراد  و مفاهیم برجسته دینی ساخته می‌شد و به جای آن که شاهد اشیای قیمتی در کاخ‌ها و خانه‌های سلطنتی باشیم، شاهد استفاده از فلزات گران‌بها و سنگ‌های قیمتی برای میناکاری، برجسته‌کاری و نقاشی دیواره‌ها و سطوح مساجد و مکان‌های زیارتی بودیم.

تا قبل از ورود اسلام به ایران تکنیک‌های کلاسیک روم شرقی به کمک هنرمندان آمده بود تا در روند ساخت زیورآلات استفاده شود و بعد از گسترش اسلام در ایران، شاهد ترکیبی از سنت ایرانی، تکنیک غربی و مفاهیم اسلامی در ساخت آثار هنری و به تبع آن زیورآلات بودیم.

زیورآلات دوره تیموریان

شاهان این دوره علاقه زیادی به زیورآلات داشتند و در بنا‌های به جا مانده از آن دوره می‌توان آثار این موضوع را به وضوح دید. در این دوره زنان از زیورآلات برای موی خود بهره می‌گرفتند. تیموریان باعث شدند زیورآلات در بین مردم عادی نیز رواج پیدا کند و به عنوان یک وسیله تزئینی برای عموم جامعه پنداشته شود.

جواهرات و زیورآلات صفویان

مینیاتورهای باقی مانده از دوره صفوی نشان می‌دهد که این حکومت اهمیت زیادی برای زیورآلات و جواهرات قائل بود. دوره صفوی یکی از دوره‌های باشکوه تاریخ ایران از نظر معماری و فرهنگی است و زیورآلات نیز در این دوره دچار تغییر و تحولات زیادی شدند. این دوره جزو آخرین دوره‌هایی بود که همچنان آثار مفاهیم اسلامی و سنتی بر تکنیک‌های مدرن و غربی برتری داشت و زیورآلات نیز با توجه به آداب و رسوم آیینی ساخته می‌شد. شاید بتوان این دوره را پایانی برای استفاده از زیورآلات در ایران به شکل سنتی دانست. پس از دوره صفویه هنر غربی توانست نقش زیادی در طراحی اجسام مختلف از جمله زیورآلات بازی کند.

زیورآلات در دوره قاجاریه

متاسفانه در این دوره فرهنگ و هنر ایرانی دستخوش تغییرات زیادی شد و سبک غربی مورد حمایت شاهان قجری قرار گرفت. در دوره قاجاریه همانند بسیاری از سرمایه‌های دیگر کشور، زیورآلات سنتی و کهن مورد بی‌توجهی قرار گرفتند. به عقیده بسیاری واژه «مُد» در این دوره وارد فرهنگ زبان جامعه ایرانی شد و پس از شاهان و درباریان، به مرور مردم نیز تحت تاثیر ظواهر زیبای ساخته‌های غربی قرار گرفتند.

حکومت قاجاریه کاملا علنی به دنبال تلفیق سبک هنر ایران با سبک غربی بود و این موضوع تا جایی پیش رفت که آثار هنری ایران هویت خودش را تا حد زیادی از دست داد. گرچه از آن دوران آثار فرهنگی و هنری بسیاری به یادگار مانده است اما با مطالعه دقیق تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران متوجه می‌شویم پس از دوره قاجاریه دیگر اثری از زیورآلات سنتی و باستانی مشاهده نشده و تا حد بسیار زیادی سبک کاری هنرمندان دچار تغییر شده است.

جمع‌بندی

تاریخچه استفاده از زیورآلات در ایران به ما نشان می‌دهد همانند بسیاری از سنت‌ها و آیین‌های مختلف، سبک ساخت زیورآلات نیز در طول این سال‌ها دچار تغییرات زیادی شده است و سبک غربی و طراحی‌های مدرن توانسته‌اند ذهن مخاطب را بیشتر درگیر کرده و سهم بزرگی از بازار این صنعت را به خود اختصاص دهند.

قطعا این تغییرات نه به دلیل برتری هنر غرب نسبت به هنر ایرانی، بلکه به علت سیاست‌های بهتر و تلاش برای تغییر سلیقه مخاطب بوده است. از نظر معنا و مفهوم، زیورآلات ساخته شده توسط ایرانیان در گذشته برتری بسیار زیادی نسبت به دستاوردهای صنعتی غرب دارد.

امیدواریم با مطالعه بیشتر تاریخچه استفاده از زیور‌آلات در ایران توسط فعالان این صنعت و تلاش نهادهای مربوطه بار دیگر شاهد گسترش استفاده از زیور‌آلات بومی و زیبا که نشان از تاریخ کهن و فرهنگ غنی این سرزمین دارد، باشیم.

سوالات متداول: